مقایسه مضامین غزلهای فارسی حافظ و فضولی

فصل اول شامل مختصری از احوال و آثار حافظ شیرازی است که پس از توضیحی درباره ی ادبیات فارسی میان قرن های 8 تا 10، وارد بحث درباره ی احوال و آثار فضولی بغدادی می شود. در فصل دوم پس از اینکه درباره ی رند و بازتاب آن در ادبیات صحبت کرده ایم، مضامین قلندرانه، رندانه و مغانه، ابتدا در غزل های حافظ و سپس فضولی آورده شده و پس از بررسی، مقایسه ای میان این مضامین صورت گرفته است. با بررسی هایی که در این فصل انجام شد، به نظر می رسد که حافظ تمایل بیشتری به جبر دارد تا فضولی. رند حافظ بسیار زیرک و هوشیارانه رفتار می کند و با بیانی طنزآمیز درصدد مبارزه با ریاکاری است، اما در دیوان فضولی رندی آنچنان که باید مورد توجه قرار نمی گیرد و شاید سنّت ادبی درباره ی رند و اندیشه ی ملامتی در اکثر اشعار او غلبه دارد. در حالی که رند حافظ ساخته و پرداخته ی ذهن خود اوست و بی جهت نیست که فضولی می گوید شیوه ی رندی مکرر شده است و باید طرز نوی را ابداع کرد. با وجود این فضولی نیز هرچند مختصر، اما به خوبی توانسته است از عهده ی وظایف رندی خود برآید و با ظرافت و دقت، اندیشه های ملامتی را بیان کند. فصل سوم با عنوان اشعار عاشقانه به همان ترتیب فصل اول نگارش یافته، یعنی توضیحی در رابطه با عشق و جلوه های آن در ادب فارسی آورده شده و در ادامه، ابتدا عشق و عاشق و معشوق در دیوان حافظ و سپس در دیوان فضولی بررسی شده و پس از مقایسه، نتیجه ی آن را در پایان فصل آورده ایم. مفاهیم عاشقانه در غزل های فضولی بیشتر و چشمگیرتر از غزل های حافظ است. در دیوان حافظ ابیاتی که مستقیماً با عشق به معنای ادبی رابطه داشته باشند، زیاد نیست و اگر هم باشد، به درستی نمی توان ادبی یا عرفانی بودن آن را تشخیص داد؛ زیرا در محور عمودی شعر نمی توان به خوبی موضوع را دانست و تنها در محور افقی ملاحظه می شود که ابیات به طور مستقل می توانند در ردیف غزل های عاشقانه قرار بگیرند. اما غزل های فضولی پر از اصطلاحات و ترکیبات عاشقانه است و زبان او، زبان عشق است. با تمام این ها مضمون جدیدی نمی آفریند و تنها به بیان و تکرار مضامین عاشقانه ی گذشتگان اکتفا می کند. تنها مشخصه ای که غزل های او را ممتاز می سازد، همراه بودن عشق با غمی دلنشین است که در سراسر دیوانش موج می زند. اما در فصل چهارم با عنوان اشعار عارفانه، پس از توضیح مختصر در رابطه با عرفان و مشرب فکری حافظ و فضولی، اشعار عارفانه ی هر دو شاعر به همان ترتیب فصل دوم و سوم نگارش یافته و پس از مقایسه، نتیجه گیری آن انجام گرفته است. تقریباً این دو شاعر دیدگاه های مشترکی در باب عرفان دارند. مشترکاتی که در نحوه ی سیر و سلوک آن ها و نوع دیدگاهشان در رابطه با طریقت عرفان وجود دارد، نشان می دهد که حافظ و فضولی با وجود دو قرن فاصله از همدیگر، مشرب فکری مشترکی داشته اند.